مسجد جامع گوهرشاد به عنوان یک شاهکار تاریخی مذهبی به جامانده از دوره تیموریان در قلب مشهد واقع شده است. این مسجد نیز مانند همه ابنیه تاریخی ایران در طول این سال‌ها از شر بلایای طبیعی و هجوم بیگانگان به این شهر در امان نبوده است، اما به سبب تلاش‌های دلسوزانه معماران و بانیان مختلف، ساختار مسجد از زمان ساخت آن تاکنون کاملاً حفظ شده است. ترمیم و مرمتِ دقیق فرسودگی‌ها و خرابی‌های این بنای ۶۰۰ساله سبب حفظ تک‌تک خشت‌ها و کاشی‌های آن شده تا این اثر کم‌نظیر برای سالیان سال در حریم حرم رضوی پابرجا بماند.در گفت‌گویی با بهزاد نعمتی، پژوهشگر گروه فرهنگ و هنر بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی مروری بر مرمت و بازسازی این اثر تاریخی باشکوه در این ۶قرن گذشته داریم.

حفظ ساختار کلی با وجود مرمت‌های مکرر

«براساس اسناد تاریخی، ساختار مسجد از زمان ساخت تاکنون کاملاً حفظ شده، هرچند به سبب فرسودگی و چند رویداد، تاکنون چندبار تعمیر و مرمت اساسی شده است»؛ این توضیحات آغازین بهزاد نعمتی در مورد مرمت بنای مسجد گوهرشاد است. به سبب بازسازی‌ها و خرابی‌های مکرر گنبد، مشخص نیست شکل و ساختار اصلی آن چطور بوده است. او با یادآوری این موضوع، توضیحاتی نیز درباره مناره‌ها افزود: «اواخر دوران تیموریان وزن زیاد ایوان مقصوره، مناره‌ها را منحرف کرد و معماران آن عصر برای جلوگیری از تخریب بنا، درون حجره‌های طبقه بالای دو طرف ایوان را با مصالح پر کردند».

مرمت‌های عصر صفوی

یکی از وقایعی که در ۶۰۰سال عمر مسجد گوهرشاد بر آن گذشته حمله ازبک‌ها در دوره صفوی بوده است. بنابراین در عصر شاه عباس اول نیز به دلیل فرسودگی و خرابی ناشی از این حمله، بنا را با هزینه مشخصی مرمت کرده‌اند که خبر آن در کتیبه‌ای در ایوان دارالسیاده آمده است. این پژوهشگر آثار تاریخی با اشاره به این موضوع ادامه می‌دهد: «همچنین بر اثر زلزله مهیبی در سال۱۰۸۴ قمری بخش زیادی از مسجد خراب شد که بازسازی و تزئینات آن نیز تعمیر شده است. این تعمیرات که تا ۱۰۸۷ قمری به مدت سه سال ادامه داشته، در دوره شاه سلیمان صفوی انجام شده است. البته از عصر قاجار هم چند کتیبه ازجمله کتیبه‌های ایوان‌های شرقی و غربی در سال‌های ۱۲۱۴ و ۱۲۴۵ و ۱۲۵۴ موجود است که نشان می‌دهد مرمت‌های اساسی نیز در این دوره انجام شده است. اما به نظر می‌رسد مهم‌ترین تعمیر مناره‌ها در سال ۱۲۷۴ بوده است».

حمله روس‌ها؛ بزرگ‌ترین آسیب به مسجد

در طول این 6 قرن گذشته حمله ازبک‌ها تنها هجمه وارده به مسجد گوهرشاد نبوده، بلکه مخرب‌تر از آن، حمله روس‌ها و به توپ بستن حرم علی بن موسی‌الرضا(ع) توسط آن‌ها در صدر فجایع رخ داده در این مسجد جامع است. در این واقعه تلخ علاوه بر شهادت جمعی از زائران، آسیب‌های جدی به بناهای حرم ازجمله گنبد و گلدسته حضرت و گلدسته مسجد گوهرشاد، برخی ایوان‌ها و رواق‌ها و حجره‌های کناری حرم وارد شد. همچنین گنجینه‌های زیادی از مجموعه حرم مطهر، توسط روس‌ها به غارت رفت.

این حمله در زمان سلطنت احمدشاه قاجار صورت گرفت و اقدامی برای مرمت انجام نشد. دکتر نعمتی درباره علت آن چنین توضیح می‌دهد: «در زمان حمله قزاق‌های روسیه و به توپ بستن حرم نیز مسجد گوهرشاد آسیب می‌بیند که به دلیل ضعف و نابسامانی مالی آن دوره تا دوران پهلوی دوم تعمیر اساسی در این بنا انجام نمی‌شود».

بازسازی‌ها در سده گذشته

در دوره معاصر نیز این مسجد از بلایای طبیعی مصون نماند و در زلزله سال۱۳۱۷ خورشیدی، گلدسته‌های مسجد گوهرشاد دچار آسیب‌دیدگی شدند که مرمت آن اواسط دهه۱۳۲۰ خورشیدی به انجام رسید. اما با توجه به ترک‌های زیاد و احساس خطر از ریزش گنبد، یکی از مهم‌ترین مرمت‌ها مربوط به مرمت گنبد این مسجد جامع بود. در آن زمان برای انجام این کار، گروهی از انجمن آثار ملی و باستان‌شناسی به سرپرستی آندره گدار، معمار فرانسوی به مشهد سفر کردند تا ارزیابی دقیقی از چگونگی مرمت گنبد داشته باشند. بر اساس مطالعات این گروه و با توجه به آسیب‌های وارده، رأی به برچیدن و تخریب گنبد و ساخت گنبدی تازه با همان اندازه، هندسه و طرح داده شد. نعمتی درباره آغاز مرمت این اثر در سده گذشته می‌گوید: «بازسازی و مرمت اساسی این اثر تاریخی تا دوره پهلوی دوم اتفاق نیفتاد. اما از ۱۳۳۹ تا ۱۳۴۳ خورشیدی یک دوره تعمیرات اساسی انجام شد که بخش‌هایی از ایوان مقصوره و کل گنبد مورد بازسازی قرار گرفت. در این زمان به معماری عباس آفرنده، تمام گنبد برداشته و دوباره با بتن ساخته شد که به علت اختلاف‌نظر در چگونگی تزئین گنبد، کاشی‌کاری آن تا سال۱۳۵۱ به تعویق افتاد».

البته در این سال‌ها، ایوان غربی مسجد گوهرشاد نیز با بتن تحکیم و کتیبه‌ها و کاشی‌کاری‌های آسیب‌دیده مسجد با نمونه‌های تازه جایگزین شد. همچنین در دهه ۲۰ و ۳۰ بتن‌ریزی کف صحن مسجد گوهرشاد در مکانی موسوم به مسجد پیرزن و ساخت حوض آب برای وضو گرفتن و سنگفرش کف مسجد هم انجام شد. گفتنی است، تمامی هزینه‌های نگهداری و مرمت بنا توسط اداره اوقاف از محل موقوفات گوهرشاد تأمین شده است.

مرمت‌های پس از انقلاب

شرح مرمت این اثر مذهبی تاریخی در دوران پس از انقلاب اسلامی بخش انتهایی توضیحات نعمتی است؛ «با توجه به اهمیت حفظ و نگهداری این بنای تاریخی مذهبی در دوره جمهوری اسلامی هم کوشش‌های اساسی برای حفظ و مقاوم‌سازی آن انجام شده است. اوایل دهه ۱۳۸۰ شمسی، سازمان توسعه و عمران حریم حرم برای کاهش رطوبت پی ساختمان، از زیر ایوان‌ها تونل‌هایی حفر کرد تا رطوبت را از طریق دریچه‌های تعبیه شده در صحن به بیرون منتقل کند. همچنین در اواخر این دهه مطالعاتی برای مقاوم‌سازی بنا در برابر زلزله به‌خصوص اتصال گنبد بتنی به بدنه بنا انجام شد که به طرح مقاوم‌سازی جامع سال‌های اخیر انجامید».

پس از پایان این عملیات مقاوم‌سازی با اجرای پی و تحکیم بستر مسجد گوهرشاد در محدوده ایوان مقصوره و گنبد اصلی و بخشی از شبستان‌ها و اجرای دوباره سنگفرش، تکمیل ازاره‌ها و مرمت شبستان‌ها، سرانجام تابستان۱۳۹۵ درهای مسجد گوهرشاد به روی زائران و مجاوران بازگشایی شد.